آشنایی با حرم حضرت معصومه (س)
نام شریف آن بزرگوار فاطمه مى‌باشد، ایشان دختر امام موسى بن جعفر (ع) و خواهر امام رضا (ع) هستند . آن حضرت در اوّل ذى القعده سال ۱۸۳ به دنیا آمده و در روز دهم ربیع الثانى سال ۲۰۱ هـ وفات یافت؛ و بخاطر تقوى و پرهیزکارى ایشان نام آن بزرگوار را «معصومه» نهادند .
موقعیت جغرافیایى:
مرقد شریف حضرت معصومه (س) در مرکز شهر قم واقع شده است ؛ که این مرقد از طرف شمال به میدان آستانه ، از شرق به خیابان آیت الله مرعشى نجفى و از جنوب به مسجد اعظم و خیابان موزه و از طرف غرب به مدرسه فیضیّه منتهى مى‌شود .
تاریخ تأسیس:
پس از وفات حضرت فاطمه معصومه (ع) آن بزرگوار توسط موسى بن خزرج بن سعد اشعرى قمى به خاک سپرده شد .
موسى بن خزرج سایبانى از حصیر و بوریا بر قبر شریف آن بزرگوار برافراشت محل‌ّ این مقبره درقدیم به «بابلان» معروف بود . از این تاریخ به بعد شهرت و آوازه قم آغاز شد . ساختمان سازى و سازندگى این شهر رو به افزایش نهاد و تاکنون ادامه دارد .
توسعه و بازسازى:
در سال ۲۵۶ هـ اوّلین گنبدى که برفراز تربت پاک فاطمه معصومه (س) بنا شد ، گنبدى برجى شکل‌با آجر و سنگ بود که به همت حضرت زینب دختر امام جواد (ع) ساخته شد ؛ و آن زمانى بود که‌آن حضرت براى زیارت عمه‌اش حضرت معصومه (س) به قم آمده بود .
در سال ۳۵۰ هـ به همت زید بن احمد بن بحر اصفهانى بارگاه مطّهر حضرت معصومه (س) تجدید بناشد و دَرَ کوچک آن را با در بزرگترى تعویض کرد .
در سال ۴۲۹ ـ ۴۶۵ هـ و در زمان طغرل سلجوقى اَمیر اَبوالفضل عراقى گنبد کوچک مرقد را به گنبد بزرگى تبدیل و آن را از نو بنا کرد .
در سال ۵۲۹ هـ به همّت زن نیکوکارى بنام شاد بیگم دختر عماد بیگ گنبدى بر قبر شریف آن‌حضرت بنا شد .
در سال ۹۲۵ هـ مرقد شریف به همّت شاه اسماعیل صفوى تجدید بنا شد . او ایوان شمالى و زیربناى ساختمان صحن عتیق (قدیم) را بنا نهاد .
در سال ۹۵۰ هـ شاه تهماسب صفوى ضریحى از کاشى روى قبر بنا نمود .
در سال ۱۰۷۷ هـ ، شاه سلیمان صفوى صحن موزه را در سمت جنوبى حرم بنا نمود .
در سال‌هاى ۱۲۱۰ تا ۱۲۱۴ هـ به دستور نظام السلطنه در ضلع غربى حرم مطّهر دو دَرَنقره‌اى نصب گردید .
در سال ۱۲۱۳ هـ به دستور فتح على شاه قاجار قبر و گنبد و دَرَ مرقد شریف با پوشش طلایى‌آراسته شد .
در سال ۱۲۱۵ هـ جداره‌ى داخل گنبد با نقش و نگارهاى برجسته آینه کارى و کتیبه‌هاى زیباى‌معرق آراسته گردید .
در سال ۱۲۱۸ هـ قلى خان یکى از رجال حکومتى دولت صفوى ایوان حرم را تجدید بنا نمود ، و به جاى‌کاشى هاى گنبد خشت هایى با پوشش طلا در آن به کار برد .
در سال ۱۲۲۱ زمین و دیوار حرم با سنگ مرمر پوشانده شد ، و ضریح حرم با پوششى از طلاآراسته گردید و در ضلع شمالى رواق متصل به ایوان طلا یک دَرَ طلایى نصب گردید .
در سال ۱۲۶۶ هـ شاه اسماعیل ایوان ها را تجدید بنا نمود، و صحن قدیم را گسترش داد و در قسمت شمالى صحن قدیم مناره‌أى را ساخت در سال ۱۳۰۳ هـ وزیر اعظم ، اتابک ، پسر اَمین‌السلطان آنچه را که پدرش بنا نموده بود تکمیل کرد . او زیربناى صحن نو معروف به «صحن‌اتابکى» را بنا کرد و تزیین و بناى اتاق هاى اطراف آن را ، که بر مقبره‌هاى «اعیان» معروف است ، به‌پایان رساند .
در سال ۱۳۵۴ هـ موزه‌ى آستانه احداث شد و همه هدایاى ارزشمند و گران بها در آن موزه‌نگهدارى شد .
در سال ۱۳۷۵ هـ ضریح فولادى با نقره پوشانده شد و با نقش و نگارها و کتیبه هاى زیباى معرق‌آراسته گردید .
سپس شهاب الملک گلدسته‌هاى ایوان شمالى را ساخت و آن ها را با کاشى مزیّن کرده کامران میرزا برفراز مأذن هاى ذکر شده میله هایى از طلا نصب نمود .
دورنماى بارگاه حضرت معصومه (س):
حرم مطهر و سه صحن آن همراه با مسجد بالاسر مساحتى بالغ بر ۱۳۵۲۷ متر مربع به خوداختصاص داده است . حدود ۱۹۱۴ متر مربع مساحت زیر بناى حرم مطهر است، و مابقى آن عبارت است از دو صحن‌جدید و قدیم . مرقد مستطیلى شکل است که گنبد آن با صفحات طلا پوشیده شده است . حرم هم‌چنین داراى چهار مناره است هر کدام داراى حوض و یک تاج مقرنس مى‌باشد . که دو مناره از منارهاى چهارگانه بزرگ و دوتاى دیگر کوچک است .
گنبد:
مرقد شریف حضرت معصومه (س) گنبدى برجى شکل دارد که محیط آن از داخل ۶۶/۲۸ و ازخارج ۳۵/۵۶۰ متر مى‌باشد . قاعده آن داراى هشت ضلع است که طول هر ضلع آن ۳/۵۸ و فاصله‌بین دو ضلع ۷/۵۲ متر مى‌باشد .
بر هر یک از اضلاع روزنه‌اى از طلا یا نقره قرار دارد . در گلوگاه ساق گنبد کتیبه ها و اشعار زیبایى‌به زبان فارسى نوشته شده است . بر داخل آن با نقش ها و آینه کارى زیبا آراسته شده است .
ضریح:
زیر گنبد ضریحى از نقره قرار دارد که در قسمت بالاى آن و در تمام جهات بمقدار یک متر با طلاآراسته شده است، هم چنان که با کتیبه ها و نقش و نگارهاى زیبا مزیّن شده است . ارتفاع آن ۴ متر و طول آن ۲۵/۵ و عرضش ۷۳/۴ متر مى‌باشد .
ایوان هاى حرم مطّهر:
ایوان طلا : این ایوان در شمال روضه مقدسه واقع شده و به صحن قدیم متصل است . ایوان طلا ازداخل با خشت هاى زرفام پوشیده شده است و در آن نقش و نگارهاى برجسته‌اى وجود دارد که باطلا آراسته شده است . در بالاى آن دو مناره وجود دارد که ارتفاع هر کدام ۲۰/۳۲ و قطر هر یک متر است ، و برفراز این دو مناره کلاهک هایى طلایى وجود دارد .
ایوان شرقى : این ایوان در سمت شرقى روضه مقدسه واقع شده است. و به واسطه یک رواق آینه‌کارى شده به حرم و صحن جدید متصل مى‌شود . ایوان نیم هرمى است که با نقش و نگارهاى وآینه کارى آراسته شده است . در بالاى این ایوان دو مناره وجود دارد که ارتفاع هر کدام ۲۸ مترمى‌باشد .
صحن هاى حرم مطّهر:
صحن عتیق (قدیم) : صحن قدیم در شمال روضه مبارکه واقع است ؛ طول آن ۷/۳۵ متر و عرض‌آن ۷۸/۳۴ متر است .
غرفه ها سه سمت آن را احاطه کرده ، و سمت چهارم آن به ایوان طلا متصل شده است .
صحن جدید : این صحن به «صحن اتابکى» نیز معروف است . این صحن بزرگ تر از صحن قدیم‌است و در سمت شرقى حرم مطّهر واقع شده است . این صحن داراى هشت ایوان است که طول‌ضلع شرقى و غربى آن ۷۸ متر و طول ضلع شمالى و جنوبى آن ۴۶ متر مى‌باشد . امّا طول چهار ایوان دیگر به ۴ متر مى‌رسد . ورودى این صحن از سمت شرق به خیابان ارم باز مى‌شود . پس از این‌ورودى ایوانى به ارتفاع ۶/۱۳ متر قرار دارد ، که با نقش و نگارهاى برجسته و زیبا آراسته شده‌است .
در بالاى بناى این ایوان یک ساعت بزرگ و دو مناره‌ى کوچک که ارتفاع هر کدام ۵/۱۳ مترمى‌باشد قرار دارد .این صحن ورودى دیگرى در سمت شمالى دارد که از طریق ایوانى به ارتفاع ۱۳متر به خیابان آستانه منتهى مى‌شود .
در سمت جنوبى صحن ورودى سوّمى وجود دارد که از لحاظ ارتفاع و وجود مأذنه هاى بالاى ایوانش به قسمت شمالى شباهت دارد .
دور تادور صحن نمونه‌هایى وجود دارد که هر کدام داراى ایوانى خاص است .
صحن موزه : این صحن به «صحن موزه» معروف و در سمت جنوبى حرم مطّهر واقع شده است‌طول آن ۲۴ و عرض آن ۵/۱۹ متر است ، و در بالاى آن گنبدى به ارتفاع و محیط ۱۷ م وجود دارد .
این گنبد بر ستون‌هاى مزّین با سنگ مرمر و نقش و نگارهاى زیبا قرار گرفته است .
درهاى حرم مطّهر:
مرقد مطّهر حضرت معصومه (س) داراى هشت دَر است . چهار تاى آن در صحن نو و دوتاى آن در سمت غربى مرقد واقع شده‌اند . و یک در آن به خیابان موزه و در دیگر به ورودى مدرسه فیضیه باز مى‌شود .
بناهاى الحاقى به حرم مطّهر:
در اطراف مرقد مطّهر حضرت معصومه (س) بناها و ساختمان هاى دیگرى وجود دارد ، از جمله: مسجد بالاسر ، مسجد اعظم ، مسجد طباطبائى (قدس) و مسجد امام خمینى (قدس) . در مرقد کتابخانه‌اى است که به «کتابخانه آستانه» معروف است هم چنین در حرم موزه‌اى قرار دارد که ورودى آن از صحن موزه است ، و هدایاى با ارزش و گران بها که در مرور زمان به مرقد شریف اهدا شده است در آن نگه‌دارى مى‌شود .
